---

Projekty ustaw proponowane przez rząd osłabiają samorządy

Nowa władza proponuje zmiany, które pośrednio lub bezpośrednio dotyczą samorządów. Tak jest m.in. w kwestii oświaty. Pojawiła się propozycja likwidacji gimnazjów. W opinii samorządowców zmiany nie są z nimi konsultowane i generują koszty. Jakie Pana zdaniem konsekwencje mogą przynieść samorządom te zmiany i w jaki sposób przeprowadzić reformę, by samorządy jak najmniej ucierpiały?

Przede wszystkim w tej kadencji Sejmu mamy sytuację, w której żadne zmiany przepisów nie są z nikim konsultowane. To niestety dotyczy także samorządowców. Również w sytuacji kiedy samorządy mają ponieść skutki albo być wykonawcą pewnych ustaw. Przy reformowaniu tak złożonych dziedzin, które dotyczą życia dziesiątek tysięcy nauczycieli, setek tysięcy, a właściwie milionów uczniów i rodziców, najważniejsze jest, żeby były to zmiany przemyślane, które podlegają pewnej strategii.

Tak nie jest?

Tak naprawdę do momentu przyjęcia przez Sejm nowelizacji ustawy o systemie oświaty, wszystkie rządy bez względu na to, jaką stronę polityczną reprezentowały, przez ostatnie dwadzieścia kilka lat prowadziły w miarę jednolity program zmian polityki edukacyjnej. To, co proponuje Prawo i Sprawiedliwość, jest odwróceniem dokonanych zmian. To nie jest reforma oświaty, to jest próba prostego unieważnienia niektórych elementów reformy dokonanych kilka czy kilkanaście lat temu, jak w przypadku gimnazjów.

W jaki sposób może to się odbić na samorządach?

Proponowane zmiany będą oczywiście bardzo kosztowne pod względem ekonomicznym, ponieważ w budowę gimnazjów zainwestowaliśmy setki mln zł. Ale to są również szkody ludzkie dotyczące kształcenia nauczycieli, menadżerów zarządzających oświatą oraz dyrektorów. Nie da się powrócić do status quo ante. Mówiąc wprost – nie da się zawrócić kijem rzeki, nawet jeżeli takie są oczekiwania wyborców. Ta reforma musi być przemyślana i zawierać punkt docelowy. Poza horyzontem roku czy czterech lat kadencji Sejmu. Musimy wiedzieć, jaki ma być docelowy model tej edukacji, a tego brakuje. Jesteśmy świadkami tego, że bardzo ważne ustrojowo-edukacyjne ustawy powstają w jakichś zespołach poselskich PiS, przy jakimś udziale ministrów, ale bardzo często w toku prac są gruntownie zmieniane, czasem z dnia na dzień. W związku z tym widać, że nie ma w tym żadnej strategii, pomysłu docelowego. To musi niepokoić, bo to będzie na pewno kosztowało.

W jaki sposób można temu przeciwdziałać?

Ja mam nadzieję, że ten duch reformatorski w PiS się zatrzyma, że sygnały ze strony samorządów, rodziców, organizacji edukacyjnych sprawią, że rząd spróbuje, a zwłaszcza ministerstwo edukacji, opanować te zapędy reformatorskie i nada im spójny kierunek. Trzeba mieć świadomość, że organizowanie kolejnego roku szkolnego trwa wiele miesięcy. Jeśli rodzice będą przykładowo dopiero w lipcu czy sierpniu podejmować decyzję o tym, czy ich dziecko będzie w przedszkolu czy w szkole podstawowej, to w skali konkretnej gminy czy miasta to jest kwestia zatrudnienia kilku czy kilkunastu nauczycieli więcej w przedszkolu lub w szkole. Kwalifikacje, których się wymaga od nauczycieli nauczania początkowego czy wychowania przedszkolnego, są zupełnie inne. Nie można przerzucać ludzi w ślad za decyzjami, nie da się ponadto wyremontować sal, przebudować budynku w ciągu tygodnia. Te decyzje muszą zapadać dużo wcześniej i samorządy muszą wiedzieć, jaki jest docelowy model.

Proponowane zmiany dotyczą także bezpośrednio JST. Andrzej Dera w rozmowie z „Forum Samorządowym” wyraził opinię, że kadencja samorządowców powinna zostać ograniczona do dwóch. Czy to dobre rozwiązanie? Czy to wystarczający czas na zrealizowanie długookresowego planu rozwoju gminy czy miasta?

W środowiskach samorządowych od dawna toczy się dyskusja, czy pozycja ustrojowa organów wykonawczych, czyli wójtów, burmistrzów, prezydentów wzmocnionych przez bezpośrednie wybory jest odpowiednia i na tym tle pojawiają się właśnie propozycje ograniczenia liczby kadencji. Osobiście uważam, że propozycja może być warta rozważenia. Jeśli miałaby wejść w życie, to miałaby oczywiście dotyczyć nadchodzących kadencji, a nie już rozpoczętych, więc w praktyce skutki tej regulacji objawiłyby się za 11 lat. Nie sądzę, by dzisiaj rządzący myśleli o tym, jak będzie wyglądał polski samorząd za 11 lat. W związku z tym, jeśli takowe pomysły się pojawiają, to mają one raczej na celu dokonanie zmiany politycznej w samorządach, bo tego rodzaju propozycje obserwujemy. Liczba kadencji to jest drobiazg w porównaniu z po­­­mysłem na zmianę administracyjnego podziału kraju czy koncepcję, przy okazji zmian ustrojowych dotyczących kompetencji samorządów, przeniesienia ich pomiędzy różnymi poziomami samorządu i w związku z tym zorganizowania wyborów na wszystkich trzech poziomach samorządu. Myślę, że pomysł na reformę samorządu jest inspirowany politycznie. Wygląda to na próbę demontażu tego istniejącego systemu samorządowego, bez szerszego pomysłu na to, jak on ma wyglądać, jaka ma być funkcja i rola samorządu. W PiS przeważają tendencje centralistyczne. Słyszymy to przy okazji każdego posiedzenia komisji.

Czy może Pan podać jakiś przykład?

Chociażby sprawa sześciolatków. Przy okazji zmian dotyczących sześciolatków wprowadza się zmianę uzależniającą większość decyzji dotyczących organizacji szkół od opinii wiążącej kuratora oświaty. Zmiany sieci szkół, ich łączenie, likwidacja czy podział do tej pory były opiniowane przez kuratora, ale to samorząd podejmował ostateczną decyzję. Uchwały były kontrolowane pod względem legalności przez administrację rządową. Dzisiaj kurator będzie wydawał opinię, która jest wiążąca dla samorządowców. W związku z tym kurator, który nie ponosi odpowiedzialności finansowej, może zakazać likwidacji szkoły, do której chodzi 12 uczniów, i tej szkoły samorząd zlikwidować nie będzie mógł. Będzie jednak ponosił koszty społeczne i finansowe. Co więcej, kuratorów będą powoływać nie wojewodowie, a minister. Więc te tendencje centralistyczne dotyczą nie tylko styku samorząd-rząd, ale również administracji rządowej wewnątrz. Ten centralistyczny wyraz znajduje odzwierciedlenie również w pomysłach dotyczących ograniczenia liczby kadencji. Chodzi o osłabienie pozycji samorządu, który rzeczywiście w ciągu ostatnich 25 lat okazał się najbardziej istotną częścią władzy publicznej.

Czy nie obawia się Pan, że rola samorządu zostanie w najbliższej przyszłości osłabiona właśnie poprzez centralizację władzy?

Takie ryzyko niestety istnieje. Na to wskazują wspomniane pomysły oraz projekty ustaw kierowane do Sejmu. Moim zdaniem samorząd musi znaleźć sposób na sformułowanie opinii wobec pomysłów rządzących. To jest oczywiście trudne, bo jeśli projekt trafia do Sejmu na pół godziny przed rozpoczęciem sesji parlamentu, jako projekt poselski i nie jest z nikim uzgadniany, godzinę później jest przedmiotem komisji, a wieczorem jest przyjmowany w formie ustawy. To oczywiście dotychczasowy sposób reagowania samorządu poprzez formułowanie stanowisk na komisji wspólnej czy podczas posiedzeń zarządów korporacji samorządowych jest absolutnie nieadekwatny do tej nowej sytuacji. Samorządowcy muszą znaleźć jednak sposób na to, żeby reagować szybciej na te zmiany, które się dokonują. My jako posłowie, którzy mają doświadczenie samorządowe, którzy są w zespołach samorządowych, jesteśmy otwarci na współpracę z samorządową częścią KWRiST.

Andrzej Dera jest zwolennikiem ujednolicenia sposobu wybierania przedstawicieli samorządu wszystkich szczebli. Starostowie i marszałkowie mieliby być wybierani bezpośrednio przez mieszkańców, jak wójtowie, burmistrzowie i prezydenci. Co Pan o tym sądzi jako wieloletni starosta?

Sama zasada ujednolicenia niespecjalnie mi się podoba. To są jednak różne szczeble samorządu, różne typy JST, które mają nie tylko odrębne kompetencje. Ponadto ze względu na charakter wspólnoty, którą tworzą, i ze względu na jej wielkość i dynamikę inny jest sposób komunikacji pomiędzy tymi organami przedstawicielskimi a wyborcami i to trzeba uwzględnić. Osobiście jestem zwolennikiem bezpośrednich wyborów starostów, uważam, że byłoby to dobre rozwiązanie, chociaż trudne do przyjęcia dla parlamentarzystów, ponieważ przeciętny starosta miałby zdecydowanie większe poparcie wśród lokalnej społeczności niż większość parlamentarzystów. Jednak chciałbym podkreślić, że tego rodzaju zmiany ustrojowe nie powinny być pretekstem czy powodem do skracania kadencji w samorządach. To jest rzecz święta w demokracji, kadencja organów wybieralnych powinna trwać do końca, bez względu na to, czy to jest kadencja sędziów Trybunału Konstytucyjnego, Krajowej Rady Radifonii i Telewizji czy radnych gminnych lub powiatowych. Tylko w nadzwyczajnych sytuacjach można je skracać. Tymi okolicznościami nie powinny być zmiany przepisów ustrojowych.

Jak Pan postrzega obecne relacje rząd-samorząd? W jakim kierunku prowadzą zapowiadane zmiany?

To jest w tej chwila wielka niewiadoma. Doświadczenia z poprzednich rządów w latach 2005-06 pokazują, że wówczas przez dwa lata rządu KWRiST funkcjonowała tylko 6 czy 7 miesięcy. Najpierw przez 9 miesięcy nie odbyło się żadne posiedzenie. To jak najgorzej prognozuje na ten najbliższy okres. Nie chcę z góry krytykować i niczego przesądzać. Mamy kilka tygodni po powołaniu rządu i możliwe, że rząd oderwie się od tych złych doświadczeń. Samo usytuowanie samorządu w rządzie, czyli połączenie kwestii związanych z samorządem z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych, które absolutnie jest zdominowane sprawami służb, a w niewielkim stopniu samorządem, świadczy o umniejszeniu roli JST. Samorząd paradoksalnie miał większą rangę w Ministerstwie Administracji i Cyfryzacji, gdzie był głównym przedmiotem troski resortu. To nie nastraja zbyt pozytywnie. Obawiam się, że tendencje centralistyczne obecne w retoryce, projektach politycznych i legislacyjnych PiS-u znajdą swoje odzwierciedlenie i za zgodą czy bez zgody samorządu będzie następowała w najbliższych latach centralizacja. Ograniczanie kompetencji samorządów, ograniczanie ich możliwości finansowych, a być może nawet, to czego najbardziej się obawiamy, nastąpi próba jakiejś quasi reformy, próbująca odwrócić niektóre z reform wcześniej przeprowadzonych.

Rozmawiał Rafał Przeździecki